جلد اول کتاب حاضر با عنوان «حق تعیین سرنوشت در آئینه حقوق بین الملل»، به موضوع حق تعیین سرنوشت خارجی اختصاص یافته است و این حق را در دو وضعیت مختلف استعماری و پسااستعماری بررسی کرده است. این حق در دوران جنبش ضداستعماری در دهه های 1960 و 1970 به جایگاه قاعده آمره در نظام حقوق بین الملل دست پیدا کرد و بسیاری از سرزمینهای مستعمره توانستند با استناد به این حق، به استقلال دست یابند. اما حقوقدانان در مضمون قاعده حق تعیین سرنوشت در وضعیت پسااستعماری، دچار اختلاف نظر هستند. در این کتاب، روند تاریخی پیدایش این حق در وضعیت استعماری و رهیافتهای متفاوت در خصوص وضعیت پسااستعماری در پرتو نظریات علمای حقوق، عملکرد دولتها و رویه قضایی بین المللی بررسی شده است.
مقدمه کتاب.........................................................................................................................................................أ
مبانی و مفاهیم حق تعیین سرنوشت
گفتار اول: تحلیل ماهیت حق تعیین سرنوشت در منظومهی حقوق بشر................................................2
1-1: از منظر فردی یا جمعی بودن..................................................................................................................3
2-1: جنبهی سلبی و ایجابی.............................................................................................................................5
گفتار دوم: مفهوم مردم.......................................................................................................................................8
بند اول: تعریف سرزمینی ......10
بند دوم: تعریف هویتمحور 14
1- معنای واژه مردم در منشور سازمان ملل متحد 18
2- معنای واژهی مردم در دیگر اسناد بینالمللی 23
بخش اول: حق تعیین سرنوشت در وضعیت استعماری
فصل اول: تعریف سرزمین مستعمره و دلایل و انگیزههای پیدایش استعمار
گفتار اول: تعریف سرزمین مستعمره.............................................................................................................29
بند اول: فاصلهی جغرافیایی 30
بند دوم: تمایز فرهنگی/قومی 34
گفتار دوم: عوامل، دلایل و انگیزههای استعمارگری...................................................................................35
بند اول: حرص و آز در تملک بیشتر سرزمین و کسب فضای حیاتی 36
بند دوم: متمدنسازی ساکنان سرزمینهای مستعمره 39
بند سوم: تبلیغ مسیحیت 44
بند چهارم: کسب درآمد و تجارت 45
بند پنجم: تامین نیروی انسانی و سرباز جهت شرکت در جنگهای مختلف 50
بند ششم: ضعف اخلاقی مردم بومی در پذیرش استعمار 50
فصل دوم: روند تاریخی ظهور حق تعیین سرنوشت در وضعیت استعماری
گفتار اول: دوران پس از صلح وستفالی تا آغاز جنگ جهانی اول............................................................53
بند اول: صلح وستفالی تا استقلال ایالات متحده آمریکا 54
بند دوم: استقلال ایالات متحده آمریکا 56
بند سوم: استقلال کشورهای آمریکای لاتین 61
بند چهارم: استقلال برخی کشورهای اروپایی 67
گفتار دوم: دوران جنگ جهانی اول...............................................................................................................73
بند اول: نقش سوسیالیسم و دیدگاههای لنین در توسعهی حق تعیین سرنوشت 76
بند دوم: نقش ویلسون در توسعهی حق تعیین سرنوشت 85
گفتار سوم: دوران جامعه ملل..........................................................................................................................94
بند اول: سرزمینهای تحت قیمومت 98
الف: سرزمینهای تحت قیمومت گروه A 99
ب: سرزمینهای تحت قیمومت گروه B 99
ج: سرزمینهای تحت قیمومت گروه C 100
بند دوم: آثار و ماهیت حقوقی سیستم قیمومت 101
گفتار چهارم: دوران سازمان ملل متحد......................................................................................................106
بند اول: دولتهای استعمارگر در آستانهی تشکیل ملل متحد و سرزمینهای تحت سلطهی آنها .........................................................................................................................................107
1-1: استعمار آفریقا ......................................................................................................................................108
2-1: استعمارگری فرانسه ............................................................................................................................110
3-1: استعمارگری بریتانیا ...........................................................................................................................114
بند دوم: پیشینهی طرح حق تعیین سرنوشت در منشور ملل متحد 117
بند سوم: پیشینهی طرح حق تعیین سرنوشت در میثاقین 123
بند چهارم: عملکرد مجمع عمومی در تفسیر مترقیانهی اصل تعیین سرنوشت 128
1-1: سرزمینهای تحت قیمومت ..............................................................................................................129
1-2: سرزمینهای غیر خودمختار .............................................................................................................135
1-2-1: تسری حق تعیین سرنوشت به سرزمینهای غیرخودمختار و تعیین این سرزمینها توسط مجمع عمومی .....................................................................................................137
2-2-1: الزام به ارائهی گزارش و تعیین مرجع ناظر و رسیدگیکننده به گزارشات دول استعمارگر 151
2- عناصر و مولفههای مورد نیاز جهت خروج از فهرست سرزمینهای غیر خودمختار 157
1-2: تبدیل سرزمین غیر خودمختار به دولتی مستقل .........................................................................161
2-2: «اتحاد داوطلبانه» با یک دولت مستقل ..........................................................................................164
2-3: «انضمام» و الحاق به یک دولت مستقل .........................................................................................164
3- شناسایی حق جنبشهای آزادیبخش به دریافت کمک از سایر دولتها 166
فصل سوم: نقد عملکرد مجمع عمومی در تعریف سرزمین مستعمره و پذیرش مرزهای غیرتطبیقی
گفتار اول: معیار سیاسی مجمع عمومی و عملکرد گزینشی در تعیین سرزمینهای مستعمره ...174
گفتار دوم: مرزهای تصنعی و غیرتطبیقی ناشی از استعمار .................................................................183
جمع بندی .....................................................................................................................................................191
بخش دوم: حق تعیین سرنوشت در وضعیت غیر استعماری
بحث مقدماتی: جلوههای مختلف تعیین سرنوشت خارجی در وضعیت غیراستعماری ..................196
بند اول: ادغام و اتحاد دولتها 197
بند دوم: فروپاشی دولت و یا جداشدن بخشی از آن با توافق حکومت مرکزی 202
1- فروپاشی دولت 202
2- جدا شدن با توافق حکومت مرکزی 204
1-2: پذیرش حق بر جداشدن در قانون اساسی .....................................................................................205
2-2: پذیرش ضمنی حق بر جدایی با مراجعه به همهپرسی ...............................................................209
3-2: جدا شدن متعاقبِ توافق صلح میان دولت مرکزی و گروه جداییطلب ..................................215
بند سوم: جدا شدن بخشی از دولت و الحاق آن به دولت دیگر 218
بند چهارم: جدایی بدون اخذ موافقت حکومت مرکزی 219
فصل اول: نظریه ابتدایی حق بر جدایی
گفتار اول: توضیح نظریه ..............................................................................................................................223
بند اول: انگیزهها و دلایل جوامع فروملی برای تشکیل دولت مستقل 227
بند دوم: ادله طرفداران نظریه حق مطلق بر جدایی از منظر فلسفه سیاسی 233
2-2: جایگاه نظریه حق مطلق بر جدایی در مقررات حقوق بینالملل 238
گفتار دوم: نقد نظریه حقِ مطلق بر جداشدن .........................................................................................240
فصل دوم: نظریه ممنوعیت مطلق حق بر جدایی
گفتار اول: توضیح نظریه .............................................................................................................................249
1- رویه دولتها 249
2- عدم پذیرش جدایی یکجانبه در قطعنامههای ارکان مختلف سازمان ملل متحد 256
3- نظریه علمای حقوق 261
4- رویه قضایی 268
4-1: نظریه کمیسیون حقوقدانان جامعه ملل در قضیه جزایر آلاند .................................................269
4-2: رویه کمیتههای معاهداتی حقوق بشر ............................................................................................272
3-4: رویکرد دیوان بینالمللی دادگستری به این نظریه .......................................................................275
1-3-4: اعمال اصل ثبات مرزها در مورد سرزمینهای استعماری 279
2-3-4: اصل ثبات مرزها در مورد سرزمینهای غیر استعماری 287
1-2-3-4: اصل ثبات مرزها در مورد فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی 287
2-2-3-4: اصل ثبات مرزها در مورد جمهوریهای یوگسلاوی سابق 288
3-2-3-4: اصل ثبات مرزها در مورد تقسیم چکسلواکی 289
گفتار دوم: نقد نظریه رد حق جداییطلبی به صورت مطلق ................................................................290
فصل سوم: نظریه سکوت حقوق بینالملل
گفتار اول: توضیح نظریه ..............................................................................................................................295
1- فقدان قاعده خاص در ممنوعیت و یا پذیرش جدایی یکجانبه 296
1-1: استثنای بر قاعده سکوت حقوق بینالملل در تشکیل دولتها .................................................305
1-1-1: تأسیس دولت جدید در نتیجهی تجاوز خارجی 307
1-1-1-1: مشروعیت کمک دولتهای ثالث به حکومت مرکزی در سرکوب جداییطلبان 316
2-1-1: تشکیل دولت جدید مبتنی بر نژادپرستی و آپارتاید 320
2- اِعمال قاعده حفظ تمامیت ارضی در روابط میان دولتها 322
3- وابسته نبودن تأسیس دولت جدید به رضایت دولت پیشین 327
4- فقدان ممنوعیت توسل به زور در رابطه میان حکومت مرکزی و شورشیان 329
5- اهمیت معیار اِعمال قدرت موثر 332
گفتار دوم: نقد نظریه سکوت حقوق بینالملل ........................................................................................336
1- نقد ادعای فقدان قاعده منعکننده جدایی 336
2- نقد ادعای اعمال اصل تمامیت ارضی در روابط میان دولتها 338
3- نقد ادعای عدم ممنوعیت توسل به زور در عرصه داخلی 340
فصل چهارم: نظریه جدایی چارهساز
گفتار اول: توضیح نظریه ..............................................................................................................................343
بند اول: جایگاه قانونی نظریه جدایی چارهساز 345
1- نظریه علمای حقوق 346
2- رویه قضایی 355
1-2: قضیه جزایر آلاند ..............................................................................................................................356
2-2: رای دیوان عالی کانادا در قضیه درخواست جدایی کبک از کانادا ............................................358
3-2: رویه کمیسیون آفریقایی حقوق بشر ...............................................................................................363
4-2: رویه کمیسیون آمریکایی حقوق بشر ..............................................................................................372
5-2: رویه قضایی دیوان بینالمللی دادگستری ......................................................................................373
بند دوم: آستانه موردنیاز برای اعمال حق جدایی چارهساز 376
1-2: نقض گسترده حقوق اساسی بشر و اعمال تبعیض سازمانیافته و انکار حق تعیین سرنوشت داخلی ...............................................................................................................................................................379
1-1-2: نظریه علمای حقوق و رویه مراجع قضایی 379
2-1-2: رویهی دولتها 385
2-2: عدم امکان جبران و ترمیم خسارات گذشته و فقدان راهحل جایگزینِ جدایی .....................389
1-2-2: نظریه علمای حقوق و رویه مراجع قضایی 390
2-2-2: رویه دولتها 392
گفتار دوم: نقد نظریه ...................................................................................................................................394
ارزیابی و جمع بندی ....................................................................................................................................398
نتیجهگیری ...................................................................................................................................................409
فهرست منابع
الف- منابع فارسی ........................................................................................................................................417
ب- منابع انگلیسی .......................................................................................................................................422
ضمائم
جدول شماره یک: سرزمینهای غیرخودمختار و تحت قیمومت پیشین ..........................................439
جدول شماره دو: سرزمینهای تحت قیمومت سازمان ملل متحد .....................................................445
جدول شماره سه: اسامی سرزمینهای کنونی غیرخودمختار ..............................................................447
نمایه ................................................................................................................................................................419