تحلیل جامعه شناختی مبانی گرافیک ایران در دوران قاجار

مقدمه:
طراحی گرافیک را می‌توان ترکیبی از ایده بازنمودِ بصری یک مفهوم، پیام و یا حتی یک احساس ذهنی در توصیف و بیان موضوعی دانست که به مدد زبان تصویر و نوشتار و یا حتی صرفاً طراحی تصویری ( نشانه‌های تصویری) و یا صرفاً طراحی نوشتاری (حروف نگاری) شکل گرفته است به گونه‌ای که درک آن را برای جامعة مخاطب آسان سازد. با ذکر این تعریف شایسته‌ی ذکر است که اگر چه تأسیس رسمی رشته گرافیک در ایران، به دوران پهلوی دوم می‌رسد و در این دوران نیز همچون گذشته نامی از طراحی گرافیک وجود نداشته تا بدان حد که بنابر مصاحبه شفاهی با آقای محمودجوادی‌پور در تاریخ 11/6/86 و منطبق بر گفتارنویس آن در کتابخانه اسناد ملی به طراحی و صفحه‌آرایی آثاری چون اوراق بهادار و سهام، تصویرسازی کتاب، چاپ رنگی و ... «هنر چاپ» گفته می‌شد (جوادی پور،1386، 5) اما بی‌تردید نمی‌توان تأسیس اداره‌ای به نام «اداره طراحی گرافیک توسط وزارت فرهنگ و هنر را در سال 1336ش به مدیریت صادق بریرانی» (بریرانی، 1388، 17)و سپس تأسیس رشته‌ی گرافیک را در سال «1338ش به کوشش هوشنگ کاظمی در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران» به یکباره و در خلأ دانست (ممیز،1371، 69). آنچنان‌کهپژوهشگران حوزه‌ی طراحی گرافیک حتی در خارج از کشور همچون فیلیپ بی‌ مگز در مقدمه‌ی کتابش، آثاری چون«نسخ خطی ایرانی [را] از دستاوردهای برجسته طراحی گرافیک» برشمرده است (مگز، 1384، 2) و یا حتی بسیار پیش‌تر از نسخ مذکور آن‌گونه که نویسندگان کتاب «سی قرن طراحی گرافیک» معتقدند «طراحی طراحی گرافیک از دوران پیش از تاریخ آغاز شده و در طول سده‌های گذشته صنعتگران، کاتبان، نقاشان، طراحان گرافیک تبلیغاتی و حتی هنرمندان هنرهای زیبا آن را تجربه کرده‌اند» (کرایگ و برتون ، 1987 ،2) البته کاربرد این واژه در اروپا نیز سابقه چند صد ساله ندارد زیرا ظاهراً «ویلیام ادیسن دوی گینز ، کتاب‌آرای برجسته به‌عنوان کسی که به پیام‌های چاپی نظم ساختاری و صورت بصری می‌داد در سال 1922 در توضیح فعالیت خویش اصطلاح طراح گرافیک را به‌کار برد و از آن زمان همین نام برای این حرفه برگزیده شد» (مگز، 1384، 4). پس از ذکر گذری بر چگونگی رواج واژة گرافیک، به بیان مسالةاین تالیف پرداخته می‌شود که عبارت است از آنکه چه عوامل جامعه شناختی در شکل‌گیری سیر تکوینی طراحی گرافیک ایران در دوران قاجارموثر بود؟

مقدمه 1
فصل اول: تحلیل عوامل بیرونی یا جامعه شناختی موثر بر طراحی گرافیک ایران در دوران قاجار
نوسازی سیاسی 11
اصلاح‌طلبان 11
اصلاح‌طلبان دولتی 12
اصلاح‌طلبان ملی 12
انقلاب مشروطه 12
گذری بر انجمن‌های سیاسی- فرهنگی در ایران 14
اصحاب سراچه 15
انجمن اخوت 15
مونس علیشاهی و انقلاب مشروطه 16
جمع بندی بُعد نوسازی سیاسی 18
نوسازی فرهنگی 19
تولید روزنامه 19
دوران ناصرالدین شاه 20
روشن‌فکران تبعیدی 20
دوران مظفرالدین شاه 21
دوران مشروطه 22
روزنامه نگاران زن و پیدایش نخستین نشریه ویژه بانوان 25
پیدایش مطبوعات فکاهی ـ سیاسی در ایران 26
هم آهنگی بین گرایش به ساده نویسی و گرایش به ساده نگاری در دوران قاجار 31
جمع بندی بُعد نوسازی فرهنگی 34
نوسازی صنعتی؛ ورود و رواج صنعت چاپ 35
گذری بر تأسیس چاپخانه 37
چاپ سربی 45
چاپ سنگی 47
علل جامعه شناختی رواج چاپ سنگی در ایران................................................................................................47

فرآیند تولید کتب چاپ سنگی 49
نگاهی بر کتب چاپ مصور 51
پیامدهای صنعت چاپ 53
جمع بندی بُعد نوسازی صنعتی 59
جمع‌بندی بُعد نوسازی صنعتی 59
فصل دوم : عوامل درونی طراحی گرافیک ایران در دوران قاجار
مفهوم طراحی گرافیک 64
گرافیک سنتی ایران 65
طراحی گرافیک ایران در دوران قاجار 66
گرافیک مطبوعاتی 67
صفحه‌آرایی کتاب چاپ سنگی 68
اجزاء کتب چاپ سنگی 69
تحولات ساختار صفحه‌آرایی و تصویرسازی کتب چاپ سنگی 90
خوش نویسان چاپ سنگی 91
تصویرسازان چاپ سنگی 92
اجزای صفحه‌آرایی روزنامه 93
کاربرد عکس در مطبوعات 99
معرفی برخی از هنرمندان سرآمد در عرصه مطبوعات 102
تحلیل صفحه‌آرایی منتخبی از نخستین مطبوعات دوران قاجار 110
روزنامه کاغذ اخبار 110
وقایع اتفاقیه 110
روزنامه دولت علیه ایران: تحولی جدید در ساختار بصری روزنامه 116
روزنامه علمیه دولت علیه ایران 120
روزنامه ملت سنیه ایران 121
روزنامه شرف 121
روزنامه شرافت 125
روزنامه اردوی همایون 127
روزنامه ایران 128
روزنامه ایران سلطانی 138
حروف نگاری 144
بررسی گرافیک مطبوعاتی منتخبی از روزنامه‌های دوران قاجار 147
نتایج حاصل از جدول بررسی گرافیک مطبوعاتی منتخبی از روزنامه‌های دوران قاجار 170
جمع بندی حاصل از بُعد گرافیک مطبوعاتی 171
طراحی اعلان ............................................................................................................................................................171
رسانه‌ی تبلیغاتی 173
نشان دولتی ایران 175
ساختار بصری و صفحه‌آرایی اعلان‌ها 179
طراحی اسکناس 182
ساز و کار برجسته سازی چهره‌های قدرت با استفاده از زبان تصویر 183
تداوم سنت چهره نگاری و پیکرنگاری درباری 184
طراحی کارت پستال 188
کارت پستال‌های دولتی؛ اعتباردهی به نظام سلطنتی 191
کارت پستال‌های ملی؛ مهندسی اذهان جامعه 192
طراحی تمبر 196
تمبرهای دولتی؛جلوه‌ای از حاکمیت نظام مطلقه‌ی سلطنتی 199
تمبرهای ملی؛ کاهش قدرت شاه پس از تحقق نهضت مشروطه 199
جمع بندی حاصل از طراحی اعلان، اسکناس، کارت پستال و تمبر 200
فصل سوم: تحلیل داده‌ها
نتیجه‌گیری 218
فهرست ماخذ 223